Meclis’in siyasi rolü ve yetkileri

Anayasa’nın değiştirilmesi

Meclisin en önemli yetkilerinden biri devletin en üst yasası olan Anayasa’yı değiştirme hakkıdır. Devlet biçimini Helen Cumhurbaşkanı ve Türk Cumhurbaşkanı Yardımcısı’nın olduğu Başkanlık sistemli Cumhuriyet olarak belirleyen temel maddeleri ile devletin iki toplumlu karakterini ve erklerin ayrılığı güvence altına alan tüm maddeleri Anayasa’nın değiştirilmesinden istisnadır. Anayasa’nın geri kalan maddeleri Kıbrıslırum milletvekillerinin üçte ikisinin ve Kıbrıslıtürk milletvekillerinin üçte ikisinin lehte oyu olması koşuluyla değiştirilebilir.
1963 olaylarından ve on beş Kıbrıslıtürk milletvekilinin Meclis’ten ayrılmasından sonra Meclis zaruret hukukuna dayanarak bugüne kadar Anayasa’da altı kez değişikliğe gitmiştir: 1989’da Meclis aile hukukunu çağdaşlaştırma gereksinimine yanıt vererek Anayasa’nın 111. maddesini değiştirip medeni nikâh kurumunu ve eşlerin ilişkilerini düzenleyen yasaları getirdi. 1996’da, demokratik sistemin daha sonuç alıcı işleyişi için çağdaş koşullara ve anlayışlarla uyum sağlayarak, asgari seçmen yaşını Anayasa’nın öngördüğü yirmi bir yaş yerine on sekiz yaş olarak belirleyerek, Anayasa’nın 63. maddesinin değiştirilmesi yönünde ilerledi ve milletvekilliği seçimlerinde oy hakkını genişletti. Aynı yıl Meclis, Meclis’te boşalan milletvekili yeri için ara seçim yapılmasını öngören Anayasa’nın seçim yapılmasını zorunlu gören 66. 2 maddesini değiştirdi ve boşalan yerin aynı partiden veya ittifaktan veya bağımsızlar oluşumundan birinci sırada olan adayla doldurulması öngörüldü. 2002 yılında, Kıbrıs Cumhuriyeti’nin Avrupa Birliği’ne katılım başvurusu ve Kıbrıs yasalarının Avrupa Birliği müktesebatına ve özellikle de Avrupa Merkez Bankaları Sistemi Tüzüğü’ne uyumlaştırılması çerçevesinde, Kıbrıs Merkez Bankası’nın bağımsızlığının sağlanması için Anayasa’nın 47., 118. ve 119. maddeleri değiştirildi. 2006 yılında Meclis Anayasa’da yeni bir değişiklik yaptı ve Kıbrıs Cumhuriyeti’nin Avrupa Birliği’ne tam üyeliğinden kaynaklanan yükümlülüklerine ve cezai suç işleyen yurttaşların iadesi veya teslimi yükümlülüklerine başarı ile yanıt vermek için, yeni 1A maddesini eklerken, 11., 140., 169. ve 179. maddeleri değiştirdi. Son olarak da, 2010 yılında
Meclis devletin ve kamu düzeninin güvenliği, suçların engellenmesi herhangi bir kişinin Anayasa’da belirlenen haklarının ve özgürlüklerinin korunması amacıyla, iletişim hakkının kullanımı sırasında devletin yetkili makamlarına müdahalede bulunma ve bazı önkoşullarla telefon görüşmelerinin dinleme olanağını vererek, Anayasa’nın 17. maddesini değiştirdi.

Yasa yapma

Meclis her şeyden önce yasama organıdır. Yasama işlevi yasaların kabulünden, değiştirilmesinden veya iptalinden oluşur. Önerilen yasa Meclis’e yasa tasarısı (yasa tasarısı ve yasa teklifi) şeklinde sunulur. Yasa tasarısı sunma hakkı, Anayasa’ya göre bakanlara ve yasa teklifi de bütçede öngörülen harcamaları artırmama koşuluyla milletvekillerine aittir. Meclis’e sunulan her yasa tasarısına zorunlu olarak bir gerekçeli rapor, yani ilgili yasanın kabulünü ya da değiştirilmesini gerekli kılan nedenlerle ilişkili açıklayıcı bir rapor eşlik eder.
Meclis’e sunulan yasa tasarısı önce incelenmesi ve yasa tekniği açısından üzerinde çalışılması için yetkili Meclis komisyonuna sevk edilir. Yasa tasarısını öneren (milletvekili/bakan ya da temsilcisi) ilgili teklifi desteklemesi ve görüşlerini ortaya koyması için komisyona çağrılır. Komisyon bilgi ve veri almak için ya da tartışılan konuyla ilgili görüş ortaya koymaları için ilgili herhangi bir kurumu, daireyi, organizasyonu, derneği, bağlantılı kişileri, sendikaları, yasal veya tüzel kişileri davet etme hakkına sahiptir. Devamında komisyon konunun incelenmesinden edindiği gözlemleri ve çıkardığı sonuçlarıyla kabulü ya da reddi yönünde tavsiyesiyle raporu Meclis genel kuruluna sunar. Yasa tasarılarının ve yasa tekliflerinin tartışılması ve oylaması üç aşamada gerçekleşir: Prensip olarak, madde madde ve bütün olarak ele alınır. Meclis’in yasaları ve kararları mevcut olan ve oylayan milletvekillerinin salt çoğunluğuyla onaylanır.
İkincil yasal mevzuatın (yasa gücünde kararnamelerin ve Meclis’e sunulan kamu belgelerinin) onaylanmasında da, uluslararası antlaşmaların ve sözleşmelerin onaylanmasında da aynı yöntem izlenir. Her sözleşmenin, antlaşmanın ya da uluslararası anlaşmanın müzakeresi ve imzalanması Bakanlar Kurulu’nun kararı ile olur, ancak Meclis tarafından yasayla onaylanmaması durumunda geçerli olmaz ve Cumhuriyet’i bağlamaz. Ticari konuları veya ekonomik işbirliğini ilgilendirenler bundan istisna tutulur.
Meclisin yasalarının ve kararlarının Cumhurbaşkanlığı makamına bildirilmesinden sonra Cumhurbaşkanı bunların on beş gün içinde Cumhuriyet’in Resmi Gazetesi’nde yayımlanmasıyla yükümlüdür. Bu süre içerisinde Cumhurbaşkanı yasayı ya da Meclis kararını ya da bazı kısımlarını yeniden incelenmesi için Meclis’e geri gönderme hakkına sahiptir ve bunu yaparken geri gönderme nedenlerini de ortaya koymalıdır. Böylesi bir durumda Meclis geri gönderilen konuda on beş gün içinde veya bütçenin geri gönderilmesi durumunda da otuz gün içinde karar alır. Eğer Meclis kararında ısrar ederse, Cumhurbaşkanı Anayasa tarafından belirlenen süre içerisinde yasayı ya da kararı yayımlar.
Cumhurbaşkanı herhangi bir yasanın ya da Meclis kararının yayımlanmasından önce Yüksek Mahkeme’ye başvuruda bulunma ve yasanın ya da Meclis kararının ya da bunların bazı maddelerinin Anayasa’ya aykırı ya da uyumsuz olup olmadığı konusunda görüş isteme hakkına sahiptir. Yüksek Mahkeme bu konuyu araştırır, Cumhurbaşkanı’nın ve Meclis’in görüşlerini dinleyip kendi kanaatini belirler ve bunu hem Cumhurbaşkanı’na hem de Meclis’e bildirir. Eğer Yüksek Mahkeme yasanın ya da Meclis kararının ya da bunların bazı maddelerinin Anayasa’ya aykırı ya da uyumsuz olduğu kararını verirse, bu yasa ya da karar yayımlanamaz ve yürürlüğe konulamaz.

Ülkede olağan üstü hal ilan edilmesi kararını Meclis onaylar ya da reddeder

Savaş durumunda ya da Cumhuriyet’in ya da herhangi bir kısmının varlığını tehdit eden kamu tehlikesi durumunda Bakanlar Kurulu karar alarak olağan üstü hal ilan etme yetkisine sahiptir. Cumhurbaşkanı kırk sekiz saat içinde veto uygulamadığı takdirde bu ilanı Resmi Gazete’de yayımlar. Ancak ülkenin olağan üstü hal durumuna girmesi için yayımlanan ilan Meclis’e de sunulup onaylanmalıdır. Eğer Meclis bu ilanı reddederse, bu ilanın hukuki hiçbir geçerliliği olmaz. Eğer Meclis onay verirse, Cumhurbaşkanı Meclis’in kararını anında yayınlar ve ülke olağan üstü hale girer.

Cumhurbaşkanı’nın görevini üstlenmesi

Cumhurbaşkanı Anayasa’ya ve buna uygun olarak yapılmış yasalara, Cumhuriyet’in bağımsızlığının ve toprak bütünlüğünün korunmasına görevi süresince inanç ve saygı göstereceğine dair yasal teminatını Meclis önünde vererek görevini üstlenir. Bu amaç için Meclis genel kurulu görevi devredecek olan Cumhurbaşkanı’nın beş yıllık görev süresinin dolduğu günde veya ara seçimler olması durumunda seçimlerin yapılmasının ardından üçüncü günde resmi oturum için toplanır.

Vatana ihanet ya da yetersizlik nedeniyle Cumhurbaşkanı’nın görevinden indirilmesi için süreci Meclis başlatır

Milletvekillerinin toplam sayısının en azından beşte birinin önermesiyle ve gizli oylamada milletvekillerinin toplam sayısının en azından dörtte üçünün onaylamasıyla alınan Meclis’in ilgili kararı ile Cumhurbaşkanı’nın vatana ihanet nedeniyle kovuşturmaya uğraması hakkındaki süreci Meclis başlatır. İlgili kararın onaylanmasının ardından Cumhurbaşkanı’nın kovuşturmaya uğrayıp uğramayacağı hakkında kararı Yüksek Mahkeme verir.
Ayrıca Cumhurbaşkanı’nın kalıcı fiziki ve zihinsel yetersizliği ya da görevlerini aktif olarak yerine getirmesini olanaksız kılan geçici olmayan yokluğu nedeniyle Cumhurbaşkanı’nın görevinden indirilmesi sürecini de Meclis başlatır. Karar alması için bu konunun Yüksek Mahkeme’ye götürülmesi için, milletvekillerinin toplam sayısının en az beşte birinin önerisi sonrası ilgili oylamada salt çoğunlukla Meclis tarafından onaylanması gerekir.

Meclis denetimi

Meclis yasama rolü ötesinde, Meclis denetimi görevini de yerine getirir, yani hükümeti ve üyelerini çeşitli biçim ve araçlarla denetler.
Bu rol Meclis’in yürütme erki tarafından önerilen yasa tasarılarında ve özellikle de devlet bütçesinde değişiklik yapmak ya da bunları tamamıyla reddetmek hakkı ile dolaylı bir biçimde uygulanır. Buna ilaveten, temel yetkisi herhangi bir daireye ya da yürütme ya da idari işlevi olan herhangi bir memura karşı yurttaşların şikâyetlerini araştırmak olan Ombudsman’ın yıllık raporu onaylanmak üzere sunulduğundan, Meclis yürütme erkini de denetler. Aynı durum Meclis Denetim Komisyonu tarafından incelenen Baş Denetçi’nin yıllık raporu için de geçerlidir.
Meclis yetkili bakanlıklara soru yöneltilmesiyle ve genel kurulda tartışılması için konuları gündeme yazdırarak yürütme erkini doğrudan denetler.
Milletvekilleri tarafından sorulan sorular ülkenin sosyal, ekonomik ve siyasi yaşamının tüm yanlarını içeren konuları kapsar. Eğer soru yetkili bakanlık tarafından otuz gün içinde yanıtlanmazsa ya da verilen yanıt soruyu soran milletvekilini tatmin etmezse, bu milletvekili ilgili konunun Meclis genel kurulunda tartışılması için yazdırma hakkına sahiptir. Milletvekilleri tarafından yazdırılan genel ya da özel ilgi konuları ya doğrudan genel kurulda tartışılır ya da incelenmek üzere Meclis komisyonlarına gönderilir ve o zaman da yasa tasarısının incelenmesinde de uygulanan prosedür izlenir.
Meclis’in bazı konuları kanıtlı ve derinlemesine araştırmak için inceleme komisyonu kurması durumunda ve aynı zamanda bazı konuların acilliği ve çok büyük önemi nedeniyle Meclis’in bunu gündem öncesi tartışma kararı alması durumunda da, Meclis, Meclis denetimi görevini yerine getirir.
Meclis denetleme yetkisini uygularken, sadece bazı hukuk kurallarını belirlemekle sınırlı kalmaz, görevini tam olarak yerine getirerek, bunların uygulanmalarını da denetler, yani ekonomi, adalet, eğitim, kamu sağlığı, güvenlik ve dış işleri konularında halkın taleplerinin dile getirildiği ve korunduğu resmi kürsüyü teşkil eder.

Meclis ekonomi ve kamu ekonomisi politikasının biçimlendirilmesini etkiler

Meclis, yasa yaparak ve denetim yetkisini kullanarak, devlet bütçesi ile ifade edildiği ölçüde her dönemin ekonomi ve kamu ekonomisi politikasının çizilmesinde ve biçimlendirilmesinde önemli bir rol oynar. Yıllık devlet bütçesi Meclis’te incelenip ve onaylandığından devletin ekonomik yönetimine yönelik olarak Meclis’in yetkileri belirleyicidir. Bu işlem aracılığı ile Meclis kamu harcamalarını, kalkınma planları, kamu hizmetlerinin rakamsal ve örgütsel yeterliliğini ve aynı zamanda yerlerinden edilenlerin ve mağdur durumda olanların gereksinimlerine yönelik planları denetler, değerlendirir ve onaylar.
Bütçe mali yılın başlamasından (1 Ocak) en az üç ay önce Meclis’e sunulur ve bu yılın başlamasından önce oylanır. Eğer herhangi bir nedenden dolayı mali yılın başlamasından önce bütçenin onayı mümkün olmazsa, Meclis karar alarak, kamu hizmetlerinin devamı için talep edilen herhangi bir harcamanın yapılması için yetki verebilir. Bu karar sadece bir ay, Ocak ayı içindir ve daha sonra da, aynı gereksinim var olmaya devam ederse, Şubat ayında da bu geçerliliğini sürdürür. Bu durumlarda Meclis’in onayladığı tahsisat on ikide bir (aylık bütçe) olarak adlandırılır ve onaylanan meblağ aynı amaç için bir yıl önce onaylanan bütçeyi aşmamalıdır. Ayrıca, mali yıl içerisinde, Meclis’in herhangi bir amaç için onayladığı bir tahsisatın yeterli olmadığı tespit edilirse ya da öngörülemeyen ve yıllık bütçede yer almayan bir amaç için bir tahsisat ayrılması gereksinimi doğarsa, ortaya çıkan bu gereksinimin karşılanması için Meclis’e ek bütçe sunulur.
İlaveten, Meclis hükümet teminatlarını ve kredilerini, kamu hukuku tüzel kişilerinin bütçelerini ve çeşitli kurum ve örgütlerin koydukları harç ve hakları onayladığından, her dönemin hükümetinin kamu ekonomisi politikasının biçimlendirilmesini etkiler.
Son olarak da, Meclis bütçenin uygulanmasından çıkan sonuçları içeren son raporu, Cumhuriyet’in Devlet Baş Denetçisi’nin raporunu ve Cumhuriyet’in Merkez (Emisyon) Bankası Başkanı’nın raporunu onaylar.